William Tyndale – Tłumacz Biblii, Reformator i Męczennik

Źródła angielskie różnie podają rok jego urodzin; jedne podają rok 1484, inne 1494. Zginął na stosie w 1536 roku.

Tyndale był człowiekiem heroicznej postawy i zmarł jako męczennik za wiarę. Większość swej pracy tłumaczeniowej i pisarskiej wykonał na obczyźnie, jako uciekinier z własnej ojczyzny, spędzając ostanie 12 lat życia w Niemczech, Holandii i Belgii. Nowy Testament w tłumaczeniu Tyndale’a oraz jego książki i traktaty były przemycane do Anglii, zawinięte w balach wełny i tkanin, albo w workach z mąką.

Wczesne lata i studia Tyndale’a

Tyndale prawdopodobnie urodził się w Slymbridge, na pograniczu Anglii i Walii. Biskup Londynu, Stokesley, wymienia tę parafię jako miejsce pochodzenia arcyheretyka Tyndale’a, który przetłumaczył i wydał Biblię w języku angielskim.

Zupełnie inaczej patrzy na Tyndale John Fox, autor ‘Księgi Męczenników”, który pisze o nim jako „błogosławionym męczenniku Chrystusa.”

Podobnie jak w przypadku Johna Wycliffe’a, wczesne lata Tyndale’a są pogrążone w mrokach tajemnicy z powodu braku dokumentacji historycznej. Nikomu, kto znał go jako dziecko, nie przyszło na myśl, że mają do czynienia z kimś, kogo Bóg powołał na świadka ewangelii, który miał zmienić bieg historii świata.

Studia rozpoczął na Uniwersytecie w Oxfordzie prawdopodobnie w roku 1505, gdzie w 1512 otrzymał stopień bakałarza. Następnie studiował w Cambridge, gdzie w 1515 otrzymał tytuł Magistra. Tyndale był niesłychanie utalentowanym lingwistą. Posługiwał się biegle ośmioma językami: angielskim, niemieckim, holenderskim, hiszpańskim, włoskim, łaciną, greką i hebrajskim. Te zdolności językowe połączone z wiedzą i pracowitością, sprawiły, że stał się osobą predystynowaną do przetłumczenia Biblii na język angielski.

Wpływ Erazma

Podczas pobytu w Cambridge Tyndale najprawdopodobniej studiował u Erazma z Rotterdamu, późniejszego wydawcy greckiego Nowego Testamentu, który wykładał tam w latach 1509-14, a który podczas pobytu w Anglii postanowił wydać Nowy Testament po grecku.

Podczas pierwszego pobytu w Anglii, Erazm był pod wielkim wpływem Coleta, który wykładał listy Pawła wprost z grekich tekstów. Erazm postanowił wtedy nuczyć się greki i w związku z tym jakiś czas przebywał w Wenecji.

Po powrocie do Anglii, Erazm był w latach 1510-1514 profesorem w Cambridge. Jego wykłady temat listów Pawła, w oparciu o grecki oryginał, stały się bardzo popularne. Postanowił wtedy zrekonstruować cały Nowy Testament w oryginalnej grece oraz przetłumaczyć go na łacinę w celu skorygowania błędów popełnionych przez Hieronima. Napotykając na opozycję, wyjechał do Bazylei w Szwajcarii, gdzie w 1516 roku dokończył swoje dzieło i wydał Nowy Testament po grecku i swoje tłumaczenie na łacinę. Był to pierwszy przekład na ten język od ponad 1000 lat.

Tło religijne Anglii

Tyndale urodził się 100 lat po śmierci Wycliffe’a, który przetłumaczył Biblię z łacińskiej Wulgaty na angielski. Co stało się w międzyczasie z tym tłumaczeniem? Lollardowie, którzy głosili przetłumaczone Słowo po całej Anglii, byli bezlitośnie prześladowani i paleni na stosach. Ich ruch musiał działać w konspiracji. Podobnie było z tymi, którzy chcieli czytać Biblię Wycliffe’a.

W roku 1408, Synod zwołany w Oxfordzie wydał prawo zabraniające tłumaczenia Pisma Świętego na język angielski i zagroził ekskomuniką, za którą groził stos, wszystkim, którzy chcieliby czytać Biblię po angielsku.

Można przypuszczać, że pewna część Biblii Wycliffe’a została w prywatnym posiadaniu i że byli w Anglii ludzie, dla których była ona bliska ich sercu, że ją potajemnie studiowali i wierzyli w jej przesłanie.

Tak więc Tyndale urodził się w kraju, gdzie byli świadkowie Prawdy, którzy jednak cierpieli prześladowania za wiarę i przekonania.

Szacuje się, że w okresie od roku 1400 do 1557 w samej Anglii za sprawę ewangelii spłonęło na stosach ponad 1000 osób.

Nawrócenie i podporządkowanie się Słowu Bożemu

Prawdopodobnie jeszcze podczas studiów w Oxfordzie Tyndale podporządkował swoje życie autorytetowi Pisma Świętego.

W czasie studiów nabrał też biegłości w grece i czytał Nowy Testament w oryginale. Słowo Boże nabrało wtedy dla niego tak wielkiego znaczenia, że zapragnął, aby znaczyło również wiele w życiu otaczających go ludzi.

Jednak w tamtych czasach jedyną tolerowaną w Anglii wersją Biblii była łacińska Wulgata Hieronima z początków V wieku. To sprawiało, że była zamkniętą księgą nawet dla większości duchowieństwa. Tyndale postanowił, aby Słowo Boże stało się dostępne dla wszystkich ludzi.

Osobiste poznanie Słowa Bożego oraz obserwacja życia sprawiły, że Tyndale uświadomił sobie nędzę duchową i zabobomy, w których tkwił lud Anglii z powodu braku znajomości Słowa Bożego, z jednej strony, oraz pychę, ignorancję oraz światowe życie dygnitarzy kościoła rzymskiego, z drugiej.

Począwszy od roku 1516, kiedy to Erazm wydał grecki Nowy Testament, przez kolejne dziesięć lat Biblia stała się w Anglii przedmiotem wielu dyskusji. Podnoszono takie pytania, jak to, czy Biblia należy tylko do hierarchów kościoła, czy ma mieć znaczenie w życiu każdego chrześcijanina.

Zainteresowanie tematem Biblii i reformy kościoły wzrosło dodatkowo po roku 1517, kiedy to Luter ogłosił swoje 95 tez, a kolejne jego pisma różnież znajdowały drogę do Anglii.

Doświadczenia z Sodbury

W roku 1520 Tyndale przyjął posadę kapelana w domostwie Sir Johna Walsha, w Sodbury, gdzie pełnił też rolę wychowcy i nauczyciela jego dzieci. Od czasu do czasu Sir Walsh zapraszał do swego domu wysokich dygnitarzy kościelnych. Często tematem rozmów przy stole były nowe nurty teologiczne związane z Lutrem i Erazmem. Podczas jednej z takich rozmów, pewien dygnitarz powiedział: „Biblia nie jest nam potrzebna. Mówienie o przekładzie Biblii na język angielski, aby ludzie mogli ją czytać, jest po prostu głupotą. Wszystko, czego ludzie potrzebują, to słowo papieża. Możemy się obejśc bez Bożych praw, ale nie bez praw papieskich!”

Sens tej wypowiedzi był oczywisty. Dygnitarz kościoła przedkładał słowa papieży ponad autorytet Pisma Świętego.

Tyndale powstał wtedy ze swego krzesła i zawołał: „Nie dbam na papieży i na ich prawa; a jeśli Bóg oszczędzi moje życie, sprawię, że pewnego dnia chłopcy od pługa w Anglii będą znali Pismo Święte lepiej niż ty” (inne źródła podają: „lepiej niż papież”).

Rozpoczęcie przekładu

Słowa Tyndale’a, wypowiedzianie przed kościelnym dygnitarzem, nie pozostały pustą przechwałką. Wkrótce rozpoczął pracę nad przekładem Biblii na język angielski. Na początku szukał poparcia dla swego projektu wśród hierarchów kościoła, jednak okazało się, że czyniąc to, narażał na niebezpieczeństwo swoje życie, jak również tych, którzy mu pomagali.

Nie mogąc uzyskać aprobaty hierarchów na dokonanie przekładu, Tyndale wyjechał do Niemiec. Opisał to póżniej takimi słowy: „W pałacach Londynu nie było miejsca na tłumaczenie Nowego Testamentu; więcej, nie było takiego miejsca w całej Anglii.”

Wyjazd do Niemiec, kontakty z Lutrem

W 1524 roku, przy pomocy zamożnego kupca Humhpreya Monmouth, Tyndale opuścił Anglię i wylądował w Hamburgu. Odwiedził Lutra w Wittenbergii i w ciągu roku dokończył przekład Nowego Testamentu na język angielski, który miał być wydrukowany w Kolonii. Jednak pracownicy drukarni, którzy pracowali nad składem tekstu, zaczęli chwalić się w karczmie, nad czym pracują, co dotarło do uszu zaciętego wroga myśli reformacyjnej, Johannesa Cochlaeusa, nazwanego ‘biczem na Lutra.’ Zwalczał on Reformację wszelkimi sposobami, swoimi pismami jak i przy użyciu dostępnych mu środków prawnych.

Kiedy spod prasy drukarskiej w Kolonii zaczęły wychodzić gotowe strony, z inspiracji Cochlaeusa żołnierze wierni cesarzowi i papieżowi dokonali nalotu na drukarnię. Tyndale, w ostatniej chwili uprzedzomy o ich zamiarach, zdołał uciec z wieloma arkuszami wydrukowanego już tekstu.

Tyndale przeniósł się do Wormacji, do krainy Lutra, gdzie była bardziej sprzyjająca atmosfera dla tłumaczenia i wydawania Słowa Bożego i gdzie od czasu do czasu miał możliwość sptkania się z Lutrem.

Według ówczesnych dziejopisów, owi giganci wiary, Luter i Tyndale, spotykali się od czasu do czasu i zapewne byli dla siebie nawzajem wielkim zachęceniem do pracy nad rozpowszechnieniem Słowa Bożego.

W Wormacji Tyndale mógł zobaczyć na własne oczy skutki oddziaływania Słowa Bożego w języku ojczystym ludu. Nowy Testament Lutra został wydany roku 1522 i zaczął oddziaływać z wielką mocą na naród niemiecki. Pęta Rzymu były rozrywane. Przetłumaczone Słowo Boże spowodowało upadek handlu odpustami, mnisi i mniszki opuszczali klasztory, ludzie porzucali religijne zabobony na rzecz prawdziwej pobożności wynikającej z posłuszeństwa Słowu Bożemu. Tylko dzięki poznaniu Słowa Bożego, ludzie mieli motywację do porzucania bałwochwalczego kultu obrazów i relikwii.

Tyndale chciał, aby podobne błogosławieństwa stały się udziałem ludu angielskiego, dlatego z narażniem życia, tropiony przez szpiegów króla jak i kościoła, pracował nad przekładem i wydaniem Nowego Testamentu.

Wydanie Nowego Testamentu

W 1526 roku wydał w Wormacji cały Nowy Testament, który był szmuglowany do Anglii. Spośród 6000 kopii tego wydania, zachowały się tylko dwie, co świadczy o determinacji hierarchii kościoła, aby nie dopuścić do rozpowszechniania Słowa Bożego w Anglii.

Jako uciekinier z własnego kraju, Tyndale poświęcił wszystkie swoje ambicje, zdolności i umiejętności, na wykonanie zadania, które Bóg włożył w jego serce, aby przetłumczyć Biblię na język angielski.

Rozpowszechnienie Pisma Świętego było pobożną ambicją nie tylko Tyndale’a. Tam, gdzie dotarły już prądy reformacji, pojawiały się osoby, które chciały tłumaczyć Słowo Boże na języki powszechnie używane, wprowadzając w tym samym w życie pragnienie Erazma zawarte w przedmowie do greckiego Nowego Testamentu, kiedy pisał:

Byłoby to wielkim triumfem i chwałą krzyża, gdyby Biblia była na ustach ludzi we wszystkich językach. […]

a następnie wyrażał życzenie, aby każdy człowiek, bez względu na płeć, pozycję społeczną, bez względu na rasę czy religię, mógł czytać ewangelię w swoim własnym języku.

Motywacje Tyndale’a

W przedmowie do Pięcioksiągu, wydanego w Marburgu w 1530 roku, Tyndale przedstawił motywacje, które nim kierowały.

„Poznałem z własnego doświadczenia, jak niemożliwe jest przekonać ludzi do prawdy, jeśli nie otworzy się przed nimi Słowa Bożego w ich własnym języku, aby mogli zobaczyć treść, porządek i znaczenie tekstu; w przeciwnym razie, jakąkolwiek prawdę się ich nauczy, wtedy od razu zaduszą ją owi nieprzyjaciele wszelkiej prawdy (miał tutaj na myśli rzymskich kapłanów), częściowo dymem z bezdennej otchłani, to jest sofistycznym rozumowaniem, tradycjami własnego wymysłu a nie mającymi uzasadnienia w Piśmie Świetym, a częściowo takim żonglowaniem tekstu, że zakrywają jego treść i sens.”

Postawę prałatów, kapłanów i nauczycieli, którzy powinni byli być przewodnikami ludzi w poznawaniu Słowa, opisał następująco:

„W tym jednym są oni zgodni: chcą odpędzić ludzi od poznawania Słowa Bożego, aby nie mieli do niego dostępu w języku ojczystym; aby mogli zatrzymać świat w ciemności i panować nad sumieniami ludzi przez zabobony i fałszywe nauki; aby mogli zaspokajać swoje brudne pożądliwości, pyszne ambicje, niezaspokojoną chciwość i wynosić swoją chwałę ponad królów, cesarza a nawet Boga. Woleliby, aby przeciwko ich obrzydliwemu postępowaniu i ich fałszywym naukom napisano tysiące ksiąg, niż to, aby Słowo Boże wyszło na światło. Dopóki bowiem będzie się im udawało uniemożliwiać dostęp do Słowa, dopóty będą mogli zaciemniać drogę prawdy mgłą swojej sofistyki i usidlać tych, którzy gardzą i brzydzą się ich obrzydliwościami, przy użyciu argumentów z filozofii, podobieństami ze świata, pozorami naturalnej mądrości i takim przekręcaniem Pisma dla swoich własnych celów, wbrew oczywistemu porządkowi i znaczeniu jego treści, że nadają mu zupełnie inny sens; i tak je rozcieńczają rzekomymi alegoriami, że wprawiają w podziw nieuczony lud jego rzekomą wieloznacznością, podczas gdy posiada ono jeden literalny sens; i choć czujesz w swoim sercu i jesteś przekonany, że to czego uczą jest fałszywe, to jednak nie potrafisz rozsupłać ich chytrych zagadek. To wszystko sprawiło, że postanowiłem przetłumaczyć Nowy Testament.

Reakcja w Anglii

Ani Henryk VIII, ani władze kościoła nie były zainteresowane swobodnym rozpowszechnianiem Nowego Testamentu wśród ludu angielskiego. Porty Anglii były pieczołowicie pilnowane, aby nie dopuścić do przywozu Słowa do Anglii. Jednak wielu kupców było zaangażowanych w przemyt, dzięki czemu trafiało ono do Anglii.

W roku 1530 wydano w Antwerpii, Holandi, pięcioksiąg mojżeszowy w tłumaczeniu Tyndale’a. Ponadto, Tyndale pracował nad korektą i kolejnymi wydaniami Nowego Testamentu, które były przemycane do Anglii. Oprócz tej pracy, napisał między innymi książki pt, ”Przypowieść o nikczmnej mamonie” oraz „Posłuszeństwo chrześcijanina.”

Ta druga pozycja w jakiś sposób trafiła do króla Henryka VIII, który będąc pod jej wielkim wrażeniem powiedział: „Tę książkę powinni przeczytać wszyscy królowie!” Król wysłał swoich przedstawicieli, aby zaoferować Tyndale’owi wysoką pozycję na dworze królewskim, bezpieczny powrót do Anglii i wysokie wynagrodzenie za nadzorowanie komunikacji z innymi dworami.

Jednak Tyndale nie chciał zostawić pracy nad tłumaczeniem Biblii, służby teologa i kaznodziei, aby zostać propagandystą króla. W kolejnej książce, „Praktyki Prałatów”, Tyndale argumentował przeciwko rozwodom i odważył się powiedzieć, że szczególnie król powinien pozostać wierny swojej pierwszej żonie! To sprawiło, że początkowy entuzjazm Henryka VIII dla Tyndale’a, przemienił się w szaloną wrogość, tak że Tyndale stał się przestępcą dla Kościoła Katolickiego, dla Świętego Imperium Rzymskiego i dla królestwa Anglii.

Zdrada i spalenie na stosie

W roku 1535 Tyndale został zdradzony przez swego współrodaka, Henry Phillipsa, który udawał przyjaciela a w końcu spowodował jego uwięzienie w zamku Vilvorde w pobliżu Brukseli. Przez 500 dni Tyndale był więziony w chłodnym, ciemnym i wilgotnym lochu, skąd w dniu 6 października wyprowadzono go na stos. Zanim jednak został spalony, został uduszony, aby nie mógł już nic wygłosić ze stosu. Jego ostatnie słowa brzmiały: „Panie, otwórz oczy króla Anglii.”

Panie, otwórz oczy króla Anglii

Pan Bóg odpowiedział na modlitwę Tyndale’a w niesamowity sposób. W tym czasie Arcybiskup Canterbury (Thomas Cranmer) oraz naczelny wikariusz (Thomas Cromwell) byli już oddani sprawie ewangelii. Przekonali króla Henryka, aby zaaprobował opublikowanie Biblii w tłumaczeniu Coverdale’a. Do roku 1539, każdy kościół parafialny w Anglii miał posiadać kopię Biblii po angielsku, która miała być dostępna dla wszystkich parafian.

Miles Coverdale był przyjacielem Tyndale, współabsolwentem z Cambridge. Jego wydanie zawierało po raz pierwszy kompletne tłumaczenie Biblii. Była to głównie praca Tyndale’a uzupełniona przekładem tych fragmentów Starego Testamentu, których Tyndale nie zdążył przetłumaczyć z powodu przedwczesnej śmierci.

Nowy i Stary Testament Tyndale’a były pierwszymi przekładami Pisma Świętego dokonanymi z oryginłów hebrajskiego i greckiego.

Wydany w 1526 roku Nowy Testament Tyndale’a był pierwszym fragmentem Pisma Świętego wydrukowanego w języku angielskim. W latach 1530-tych dokonał on przekładu z hebrajskiego pierwszych 14 ksiąg Starego Testamentu. Był to pierwszy przekład dokonany na angielski z hebrajskiego, gdyż język ten w tamtych czasach nie był znany w Anglii.

Biblia króla Jakuba

Tłumaczenie Tyndale’a stało się podstawą tłumaczenia, które było używane przez koscioły anglojęzyczne przez kilka wieków (podobnie jak u nas Biblia Gdańska). Kiedy w Anglii nastała przychylniejsza atmosfera dla opublikowania Biblii, uczeni zgromadzeni przez króla Jakuba do przygotowania Autoryzowanej Wersji z roku 1611 (KJV), przejęli prawie w całości dzieło Tyndale’a. Ponad 85 procent Nowego Testamentu oraz pierwsza połowa Starego Testamentu zostały prawie bezpośrednio przejęte od Tyndale’a, choć nie zostało to wspomniane. Tyndale starannie dobierał słowa, aby jak najlepiej oddać znaczenie oryginału. Z kolei tłumacze KJV wybierali słowa, które były bardziej akceptowalne dla hierarchii kościoła. I tak w miejscach, gdzie Tyndale użył takich słów jak „zbór, starsi zboru, miłość”, tłumacze KJV uzyli słów „kościół, biskupi, miłosierdzie.”

Znaczenie Tyndale’a dla literatury angielskiej

Zadziwiającym faktem jest to, że imię Tyndale’s nie jest powszechnie znane, nawet w Anglii, mimo że nikt nie uczynił tak wiele dla języka angielskiego jak on. Tyndale jest nazywany człowiekim, który nauczył Anglię czytać i pokazał Szekspirowi, jak pisać. Żaden z pisarzy angielskich, nawet Szekspir, nie ubogacił tak wielu.

Na jednej z wystaw sponsorowanej przez British Library oraz Library of Congress, można było przeczytać, że:

„Wbrew temu, czego historia uczy na temat Chaucer’a, jako ojcu języka angielskiego, szata ta należy się Willimowi Tyndale’owi, którego prace były czytane przez dziesięc tysięcy razy więcej osób, niż Chaucer’a.

Przyczynek Tyndale’a, utrwalony w przetłumaczonej przez niego Biblii, miał wpływ na kształtowanie się języka nawet tych, którzy go zwalczali. British Library określiła Nowy Testament Tyndale’a jako ‘najważniejszą księgę wydrukowaną w języku angielskim’ i zapłaciła za jedną kopię ponad milion funtów. Do naszych czasów zachowały się tylko dwie kopie: większość została spalona przez przeciwników Słowa; pozostałe były czytane do tego stopnia, że rozpadły się na kawałki.

Zbrodnie Tyndale’a

Dla przeciwników ewangelii Tyndale był arcyheretykiem, który nie miał prawa do życia. Wśród zbrodni, które mu przypisano, były między innymi i takie:

• Pierwsza: Uważa, że człowiek zostaje usprawiedliwiony jedynie na podstawie wiary w skuteczność ofiary Jezusa na krzyżu.
• Druga: Uważa, że rzeczą wystarczającą do zbawienia jest wierzyć w przebaczenie grzechów i przyjąć miłosierdze oferowane przez ewangelię.
• Trzecia: Dowodzi, że ludzkie tradycje nie mogą wiazać sumienia, za wyjątkiem tych, których łamanie byłoby skandalem.
• Czwarta: zaprzecza wolności woli. (Tutaj miał poglądy zbliżone do Lutra, odmienne od Erazma).
• Piąta: Zaprzecza istnieniu czyśćca.
• Szósta: Twierdzi, że ani Dziewica, ani święci, nie są w stanie modlić się za nas.
• Siódma: Twierdzi, że ani Dziewica, ani święci, nie powinni być przez nas wzywani.

Czego możemy nauczyć się od Tyndale’a

Tyndale, kiedy sam poznał Jezusa Chrystusa, podjął wszelkie działania, aby umożliwić innym dostęp do Słowa Bożego. W jego przypadku oznaczalo to konieczność przekładu Słowa na język angielski. Czynił to z narażeniem życia i był wierny Panu Bogu aż do męczeńskiej śmierci na stosie.

My mamy Słowo Boże w naszym jęyku, jednak wielu ludzi wokół nas nie czerpie z jej bogactwa z powodu uprzedzeń ukształtowanych w ich umysłach przez przeciwników ewangelii. Ponadto, jeszcze prawie trzy tysiące języków na świecie nie m dostępu do Słowa. Przyłóżmy więc serca i ręce do tego dzieła, aby umożliwić innym poznawanie Jezusa.

Jerzy Marcol, wrzesień 2006

Bibliografia:

1. William Tyndale, Bible Translator, Reformer & Martyr http://www.williamtyndale.com/0crimesofwilliamtyndale.htm
2. English Bible History http://www.greatsite.com/timeline-english-bible-history/william-tyndale.html
3. The life and times of William Tyndale, the Bible translator. http://www.tecmalta.org/tft344.htm
4. WILLIAM TYNDALE: THE FATHER OF OUR ENGLISH BIBLE, http://www.wayoflife.org/articles/williamtyndale.htm
5. THE STORY OF TYNDALE, http://www.tbaptist.com/aab/tyndale.htm
6. Celebrating the Reformation http://www.cft.org.za/articles/celebrating_the_reformation_2005.htm